من بونا اینانیرام کی، بوتون تاریخ بویو اوشاقلار اوینارمیشلار و چوخ اوزاق زامانلاردان بری لاپ ائله گونوموزده کی کیمی، اوشاقلارین دورلو- دورلو اویونلاری و اونلارا گؤره ده اویونجاقلاری واریمیش.
بعضن قازینتیلاردا تورپاغین باغریندان ائله شئیلر چیخیب کی، نه مقبره‌لرده تاپیلیب نه ده یازیسی فیلانی اولوب، بو اوزدن ده نه اؤزونه گؤره بیر کیملیک قازانیب، نه ده دوزلدیکلری‌نین ندنی آچیقلانیب. بونلار، اوزه‌رینده اوشاقیانا ناخیشلاری اولان، اویونجاق اولدوقلاری سانیلان، کیچیک بویوتلاردا دوزه‌لمیش اشیالاردیرلار.
بو یاپیتلار سایجا آز دا دئییرلر؛ ساخسیدان ناشیجاسینا دوزه‌لمیش بیر چوخ کیچیک اشیالار، گیلدن و مئتالدان دوزه‌لمیش بالاجا اینسان و حئیوان هئیکللری، تَکَرلی هئیکللر، بالاسینی قوینونا آلمیش آنا هئیکلجیکلری، هابئله اوزون لولوکلو قابلار (امزیک کیمی)، چاخچاخی وس... بونلارین هامیسی اوشاقلارین زامانا و دوروما گؤره اویونجاقلارینی بیزلره آنیمساتماقدادیرلار. اما حقیقت بودور کی، اسکی دؤورلرده‌کی اویونلار و اویونجاقلارا گؤره آپاریلان آراشدیرمالار اولدوقجا آزدیر.
اسکی بیر چاخچاخا
بو اؤرنک بؤیوک اولاسیلیقلا بیر اوشاق اویونجاغی، یا دا بیر اوشاق دوموهلویو آراجی دیر. ساخسی و مئتالدان دوزه‌نیلمیش چاخچاخی‌یا بنزه‌ین بو نسنه‌نین تایی بیر چوخ ساییدا شوش شهرینده قازینتلاردا تاپیلمیشدیر. بونلارین اویونجاق اولدوقدان باشقا بیر ایشه یارادیقلاری سانیلمیر. بویو 12 سانتیمتر اولان بو نسنه اوچ یا دا دؤرد مین ایل بوندان ارنجه‌یه عاید دیر(میلاددان اؤنجه ایکینجی مین ایللیگین سونو و بیرینجی مین ایللیین اوللری).
بو هئیکلجیکلردن بیر چوخ ساییدا نه مزارلاردان تاپیلیب نه ده مقدس یئرلردن. بو اوزدن ده اونلارین اویونجاق اولدوقلاری اولاسیلیغی آغیر باسماقدادیر. گئچمیشی دؤرد مین ایله قدر اوزانان بو تونجدن حئیوان هئیکلجیکلری لرستاندا کشف اولونوبدور.
بو سایاق هئیکلجیکلر گونوموزده‌کی ماشینلاری و دؤرد تکرلیلری آنیمسادیر. اوشاقلار تکرلی اویونجاقلاری حرکت ائتدیرینجه تحرک و ترپه‌نیم قاوراملارینی داها چوخ تجروبه ائدیرلر.مارلیک-ده کشف اولونان ساخسیدان، مئتالدان و تونجدن دوزه‌لن متحرک هئیکلجیکلر اوچ مین ایل بوندان اؤنجه (میلاددان اؤنجه بیرینجی مین ایللیک) ایرانین قوزئیینده یایقین ایمیش. بو اؤرنکلرین بنزه‌ری ایسه، مصر و یونان موزه‌لرینده «اوشاقلارا اؤزل اشیالار» مجموعه‌سینده سرگیلنمیشدیر.
شوش شهرینده تاپیلان بو گؤزل اؤرنک ساسانی دؤورونه عایددیر. جامدان دوزلمیش بو هئیکلجیگین بویو ساده‌جه 1/7 سانتیمتر دیر. بو یاپیتین اویونجاق اولدوغو ظن ائدیلیر.
شوش شهرینده تاپیلان بو ساخسی بؤیوک احتمال ایله حئیوان هئیکلجیگی شکلینده بیر چئشید چاخچاخادیر. بویو3/5 سانتیمتردیر و ایلامی دؤورونه (اوچ یا دا دؤرد مین ایل بوندان اؤنجه) عایددیر.
بالالی بؤیوکلو، هر بویدا ساخسی قومقومالار ایرانین هر بؤلگه‌سینده تاپیلیبدیر. کرمانشاهدا تاپیلمیش اولان و بویو 12 سانتیمتر اولان بو قومقومانین تاریخی دؤردمین ایل بوندان اؤنجه‌یه یئتیشیر. بو قومقومانین چوخ کیچیک اولدوغو اوچون اونون بیر اوشاغا عاید اولدوغو سئزیلمکده‌دیر.
کیچیک بویوتلاردا گوموش اوزه‌رینده حکک اولونموش اولدوقجا ساده بیر آدام ناخیشی (3/4 سانتیمتر). بو یاپیتین اوینجاق اولاراق بیر اوشاغین دوموهلویو اولدوغو سئزیلیر. بو یاپیتین بیر مزاردان یا بیر تاپیناقدان چیخمادیغیندان دولایی بیر اویونجاق اولدوغو سئزگیسی داها گوجلو گلیر نظره. لرستاندان کشف اولونان بو پلاک 2700-2600 ایل بوندان اؤنجه‌یه عایددیر.
گئجه مشقی
بو لؤوحلردن بیر چوخ ساییدا شوش شهرینده الده اولونوبدور. اوشاقلارا اؤیره‌تیم اوچون قوللانیلدیغی سانیلیر. قطرو 3/8 سانتیمتر و قدیملیی دؤرد مین ایللیک اولان بو گیلدن لؤوحون اوزه‌رینده سومئری میخی خط ایله یازی قازیلیبدیر. گونوموزدن دونیانین بعضی اؤیره‌دیم مرکزلرینده اؤیرنجیلره اسکی خطلری اؤیرتمک اوچون بو یؤنتم‌دن ایستیفاده ائدیلیر.
گئرچک یاشامدا
اویونلار و اویونجاقلارین رولو و ائتکیسی
اوشاقلیق دونیاسی‌نین لاپ گؤزه‌گلیم جیلوه‌سی اویونلاردیر. جوره به جوره اویناماقلارلا اوشاقلارین یومشاق، دورو حیسلری چیچکله‌نیب گلیشیر، ذهن‌لری آچیلیب بسله‌نیر، هیجانلاری یوغرولور و تجربه‌لری گئت- گئده آرتیر.
اویونجاقلار ایسه، اوشاقلاردا ده‌ییشیم و گلیشیم آراجلاری اولاراق، اینانیلماز ائییتیم و اؤیره‌تیم (آموزش و پرورش) تاثیرلری بیر یانا، اوشاغین خیال گوجونو گئنیشلندیریر، اونا یارادیجیلیق باشاریلارینی قازاندیریر و اونون اوچون یاشام تجربه‌لرینی وارلاندیرما ایمکانلارینی ساغلاییر.
اویونجاقلار اوشاغین اؤز چئوره‌سی ایله باغلانتیسینا سبب اولاراق اونون اجتماعی دونیاسینی بؤیودور. گیزلی یئته‌نکلرینی اوزه چیخارداراق یارادیجیلیقلارینی بلله‌ندیریر، اوشاغا امکداشلیق و اورتاقلیغین قاورامینی اؤیره‌دیر. او، ایلکه‌لره سایغی دویماق، یاسالارا اویماق گرکجه‌سیله تانیشیر و بؤیوکلره بنزه‌شمه‌نی اؤیره‌نیر. آشامالارین آنلامینی تانییب اونلاری اویقولاییر. اؤزونو گؤسترمه جسارتینی و گوجونو تاپیر، بئله‌لیکله ده بوش یئره قورخاقلیقدان، اوتانجاقلیقدان و اوزسوزلوکدن قورتولموش اولور.
اویونجاقلار اوشاغین اوستونلوک سئورلیک (برتری طلبی) احتیاجلارینیدا گئده‌ریر. اونلارین دویقولارینی، قورخولارینی، قوشقولارینی (تردیدلرینی)، سئوگیلری یا دا کینه لرینی، اینجیکلیک‌لرینی یا دا آجیقلارینی آشکارا چیخاردیب اونلاردا ساواشچیلیق و عصیانچیلیق مئیللرینی سؤنوکلندیریر.
اویونجاقلار اوشاغین جیسمی گلیشمه‌سینده ده اؤنملی رول اوینارلار. اونلار، اندامین بوتون اعضاسی‌نین اویوملو (هماهنگ) بؤیومه‌سینه سبب اولور. اوشاغین حیسلرینی گوجلندیریب بدنینده اولان انرژینی ان اویغون شکیلده توکه‌دیر، بئله‌لیکله ده اوشاق اؤز فیکرینین و جیسمینین باشاریلارینا قارشی بیلینجلی اولور.
اویونجاقلار دیل اؤیره‌نمه سوره‌جینی یئیینله‌دیب آسانلاشدیرارکن اوشاغین هوشباشی‌نین گلیشیب یئتیشمه‌سینده ده بؤیوک رول اوینار. اوشاق، اویونجاقلار ایله قورماق، دوزلتمک، فضا و فورم قاوراملاری ایله تانیشیرکن اوندا عاغیللیجا داورانیشلار گوجله‌نیر. اوشاقدا تخیل قووه‌سیندن یارارلانما دوروملاری ایجاد اولور بو ایسه، اونون داها یاخشی فیکیرلشه بیلمه‌سینه اؤتکملی یاتاق یارادیر.
اوشاق اوینارکن هئچ بیر شئیه فیکیرلشیب دوشونمه‌دن دوپ- دورو حیسلرینی گؤستریب آچیقلاییر، اویونجاغینی دونیاسی‌نین بیر پارچاسی بیلیر و بوتون دئیه بیلمه‌‌دیکلرینی اویونجاقلاری ایله گؤستره بیلیر. بو اوزدن ده اویونجاغینا اورکدن جاندان باغلیلیق حیس ائدیب اونو وجودونون بیر پارچاسی اولاراق دریندن سئویر.
بعضا اوشاق، اویونجاقلاریندان بیرینی، اونلارجا اویونجاغین ایچیندن سئچیب اونا باغلانیب و هر زامان اونو اؤزویله دولاندیریر، اونونلا یاتیب، اونونلا یوخودان دورور.
بعضن قیز اوشاقلاری اونلارجا قولچاغین آراسیندا یا اوغلان اوشاقلاری اونلارجا ماشینین ایچیندن بیرینی او بیریلردن داها چوخ سئویرلر و هر زامان یانلاریجا دولاندیریرلار؛ گؤرورسن بئله آلینیر کی، اوشاق ایله اویونجاغی‌نین آراسیندا نسه بیر باغلیلیق، بیر ایلیشکی یارانمیش اولوب. بو باغلیلیق کسینلیکله بیر روحسال ائتکیدن قایناقلانمیشدیر. بو ایسه، اویونجاغین نه قدر اؤنملی اولا بیله‌جه‌یینی آچیقلاماقدادیر.
اوشاقلارا اویونجاق آلماقدا هانسی ده‌یرلری، هانسی اؤنجه‌لیکلری گؤز اؤنونه آلماق لازیمدیر گؤره‌سن؟ چونکی، گؤرونوشده ساده‌جه دوموهلوک اوچون آلینان بو اویونجاقلار اوشاقلارین فیکرسل گلیشمه‌لرینده و کیملیکلری‌نین شکیللنمه‌سینده دوغرودان دوغرویا تاثیر ائتمکده‌دیر.
-اوشاغیزا اویونجاق آلاندا نه آلارسیز، هانسی ده‌یرلری گؤز اؤنونه آلارسیز؟
-اوشاغیم قیز اولدوغو اوچون معمولا قولچاق آلارام، فیکیر اویونلاری آلارام، پازئل چوخ سئور، لئگو چوخ سئور، ساختمانسازی سئور. یاشینا اویغون اولماسینا دیقت ائدرم.
-منیم اوغلوم ماشینی و توفنگی چوخ سئور. من توفنگ آلماغی سئومیرم، اوشاغا خشونت اؤیره‌دیر، آما او زورلایینجا آلماغا مجبور قالیرام.
-خطا چیخارتمایان اویونجاقلاری آلماغی ترجیح ائدرم آما اوشاقلار بیزیم باخیشیمیزلا باخمیرلار اویونجاقلارا. نه یازیق کی، اینسانلار بؤیویونجه اوشاقلیغی اونودور، اوشاقلیق دونیاسیندان چوخ چوخ آرا آچیرلار. نه من اوشاغیم کیمی دوشونه بیلیرم نه ده او منیم کیمی.
اویون اویناماق اوشاقلیق چاغی‌نین ان اؤنملی نؤکته‌لریندن بیری ساییلیر. چونکی اوشاغین دونیاسی و اوشاقلیق دونیاسی اوشاغین اویونجاقلاری و اویونلاری ایله شکیللنمکده دیر. حیاتدا یاشاناجاق اولان بیر چوخ روللاری اوشاقلار اوینادیقلاری اویونلاردا اؤیره‌نیرلر. اؤرنه‌یین قدیم اویونلاردا اوشاقلار قوناقباجی اوینارکن، قیزلار قاب- قاجاق دوزه ردیلر، ائو ائشیگی سیلیب سهمانلاردیلار، قولچاغی اوشاق ائله‌ییب اونو یئدیردیب، راحاتلاییب، بله‌ییب، آنالاری کیمی آیاقلاری اوه‌رینده ییرغالاییب یاتیرداردیلار، اوغلان اوشاقلاری دا گئدیب ایشله‌ییب شئی- مئی آلیب آتالاری کیمی قاش قارالان واخت الی دولو ائوه گلردیلر. بلکه ایندی گولونج گؤرونسون، چونکی ایندیکی چاغداش حیاتیمیزدا قادینلار داها ده‌ییشیک و داها گوجلو روللار اویناییب داها آغیر و فرقلی سوروملولوقلار داشیماقدادیرلار.
آنجاق روللارین نه اولدوغونو، حیاتدا داشیناجاق اولان سوروملولوقلاری، و اونلارین نئجه پایلاشماسینی، ها بئله ایسته‌دیگیمیز کولتورو ایستر- ایستمز، بلکه بیلینج آلتیمیزین آراجیلیغی ایله، اویونلار و اویونجاقلارین سئچیمی ایله یوغرولتماقداییق.
حاضیرکی چاغیمیز بیلیم، تکنولوژی و مکانیکلشمیش یاشام طرزینین قاریشیمی دیر. بو یئنی بیچیم، اینسانلار اوچون یئنی گرکجه‌لر، یئنی احتیاجلار و یئنی دوروملار یارادیب. بو دوغرولتودا عایله‌لر اوشاقلارینین جیسم و روح ساغلاملیغینی هده‌له‌یه بیلن «بیلگیسایار اویونلاری» آدلی یئنی بیر اولایلا قارشی قارشی‌یا گلمیش دورومدادیرلار. سون زامانلاردا بو اویونلار یاش گروپلارینا گؤره آیریلمیش اولسالار دا، ایچه‌ریک باخیمیندان (ESRA)نیظامی‌نین نظارتی آلتینا گئتمیش، عایله‌لرین راحاتلیغی اوچون دسته‌لره بؤلونموش اولسالار دا، آنجاق یئنه ده چوخ جیددی تهدید اولاراق کیچیک اوشاقلاری و یئنی‌یئتمه‌لری آماج توتموش کیمی گؤرونمکده‌دیرلر.
اؤنملی اولان بو نؤکته‌یه دیققت یئتیرمکدیر کی، اویون اوشاق اوچون آماج دئییل بلکه ایچ قوه‌لرینی گوجلندیرمک و گله‌جه‌ک یاشامیندا یارادیجی و یاپیجی اولماق اوچون بیر آراج دیر اصلینده.
اویونلار و اویونجاقلار آماج دئییل، آنجاق اوشاغین گله‌جه‌یینی شکیللندیرن و یاشاما یؤن وئرن آراجلاردیرلار.
خانم دکتر کتایون خوشابی، اوشاق پسیخولوژیسی اوزمانی، ایران اؤیرنجیلری خبرچیلیگی‌نین «بهداشت و درمان» خبرچیسی ایله دانیشیغیندا اوینجاقلارین اوشاغین یاشامیندا اوینادیغی مهم رولا وورغولایاراق دئدی: آنالار اوشاغین سودامر چاغلاریندان چاخچاخا کیمی سسلی یا دا پارلاق رنگلی اویونجاقلارلا اوشاغین بئشلی حیسلرینی حرکته گتیره بیلرلر.
او هم ده «گیزلنچانج» و «قووالا قاچدی» کیمی گله‌نکسل اویونلارین اوشاقلارین هوشلاری و یارادیجیلیقلاری‌نین گوجلنمه‌سینده بؤیوک رول اوینایا بیله‌جه‌یینه ایشاره ائدیب دئدی: اوشاقلارا یاشلارینی گؤز اؤنونه آلاراق اویونجاقلار آلینیرسا، اونلارین آنلاما گوجو و یئته‌نکلرینین گئنیشلنمه‌سینده گؤزه گلیم تاثیری اولار.
او دئدی: اویونجاق سئچیمینده اوشاغی آزاد قویوب کناردان اونلاریی سئیر ائتمه‌لی. بئله‌لیکله اوشاقلارین ذؤوقو و یئته‌نکلری اوزه چیخار. اگر والدین اوشاقلا اویناماق ایسته‌ییرلرسه، اوشاغین ایسته‌دیگی کیمی اویونا قاتیلیب اوشاق دئین کیمی اویناماقلاری گرک.
|