لکه بوتون شرق ادبیاتینین اؤنملی و بؤیوک، اؤلمز سیمالارینداندیر. اونون درین دوشونجهسی، بشر سئوهرلیگی، بوتون دونیا اینسانلارینا بسلهدیگی محبت، قادینلارا قویدوغو سایغی و حؤرمت، هابئله اینسان سئوهرلیک و ایدهآل بیر توپلومون اؤزهللیکلرینی یارادیب – گؤسترمهیی، بشرین سعادتی اوچون چالیشدیغینا گؤره، ابدی بیر سیما کیمی قالارقیدیر. بئله بیر گؤرکملی اینسانی هامی اؤزوندن بیلمهیه حقلیدیر. فارسلار نیظامینی اؤزلرینه باغلاسالار، قیناماق اولماز؛ کوردلر نیظامینی منیمسهسهلر حق وئرمهلیییک؛ آذربایجان دا بو بؤیوک شاعیری باغرینا باسیب اونا فخر ائتسه ده حقلیدیر. نیظامی تکجه بیر خلق و بیر ملت اوچون یوخ، بلکه بوتون بشریت اوچون یول گؤسترمیش و بوتون اینسانلارین سعادتی اوچون چالیشمیشدیر. بئلهلیکله نیظامی نه سنیندیر، نه منیم. او، بوتون یئر کورهسینین بؤیوک شاعیری، عالیمی، حکیمی و دیلچیسیدیر. هامی اونو اؤزونه باغلایا بیلر.
تاسفلر اولسون کی بیر سیرا گؤزو دار آداملار تکجه اونون فارسیجا اثرلرینین اولدوغونا گؤره بئله چالیشیرلار نیظامینی باشقا ملتلردن قیریب، تکجه اؤزلرینه باغلاسینلار. نه گؤزل کی بوگون بو داهی شاعیرین تورکجه اثرلری ده ایشیق اوزونه چیخمیش، دونیا اینسانلاری اونون باشقا اثرلریله ده تانیش اولوب، داها آرتیق باغریلارینا باسیرلار.
نیظامینین تورکجه دیوانی نئچه ایللر بویو تانینمیشدیر، آنجاق چاپ ایمکانی اولمامیشدیر. نهایت 1379جو ایلده مصرده خدیویه کتابخاناسیندا ساخلانیلان ال یازماسی ایرانا چاتدی. بیر سیرا عالیملر اونو اله آلیب آراشدیراندان سونرا چاپینا حاضیرلاشدیردیلار و زحمتی ائل اوغلو آدینا دوشدو. او گوندن بیر سیرالار اونو آلقیشلاییب، بیر سیراسی دا قارقیشلادیلار. گؤزل علمی آراشدیرمالار اوزه چیخدی. اورتایا گلن موافق و مخالف نظرلر اولدو. بیر سیراسی باشدان دیبه قدهر بئله بیر اثرین نیظامینین اولدوغونا کافیر اولدولار و بیر سیرا سئوینج آتینا مینیب گؤزلرینی هر بیر مخالف نظرلره باغلادیلار. اما بوگون 15 ایل او زماندان کئچیر. بو ایللرده همین دیوان دیلچیلیک، ادبی، تاریخی، سؤزلوک و باشقا یؤنلردن مختلف ساحهلرین اوزمانلاری طرفیندن اینجهلهنیب و دوزگون و گؤزل سونونجلار اله گلیبدیر. بوگون بو سونوجلاردان یارارلانیب دوزگون آددیملار آتماق و دوزگون علمی باخیشلار سؤیلهمک لازیمدیر. شوبهه یوخدور کی اونون مخالف و موافقلری، هم دوز سؤزلر دئمیش و هم یانلیشلار و خطالارا دا قالمیشلار. آنجاق بو حرکت داوام ائدیلیب آیدین بیر نتیجهیه چاتمالیدیر.
قاهرهده گنجهلی نیظامینین آدینا تانینان تورکجه دیوان ال یازماسی، قارامانلی نیظامینین آدینا دا یاییلمیشدیر. اونا گؤره بو ایکی شاعیری تانیماق، اونلارین دیل اؤزهللیکلرینی نظرده توتماق لازیمدیر. گنجهلی نیظامی ایله قارامانلی نیظامی آراسیندا 240 ایل آرا اولاراق، دیللری ده دهییشیلمیشدیر. ایندی بو دیوان گنجهلییه یاخین بیر دیلدهدیر، یوخسا قارامانلییا؟ بونا دوزگون جواب وئریلیرسه، بوتون چتینلیکلر حل اولموش اولور.
بونلاری حل ائتمک اوچون آشاغیداکی یوللاری هامبارلامالیییک:
1) گنجهلی نیظامی و قارامانلی نیظامینی دوزگون تانیماق
2) ایکی شاعیرین شعر دیلی و شعر اؤزهللیکلرینی بیلمک
3) ایکی شاعیرین دوشونجه و سؤز دونیاسی و شعر مهارتی
4) 240 ایل عرضینده دیلین دهییشیلمهسی و دیل فرقی
5) دیوانداکی شعرلرین بیر – بیر آراشدیرماسی و معیارلاماسی
6) شعرلرین هانسی زمانا و شاعیره عایید اولدوغونون بللنمهسی
بو مرحلهلری کئچیرندن سونرا، دیوانین تکلیفی آیدینلاشار. البتده هر بیر آراشدیریجینین اؤز سبکی، علاقهسی و اونون سلیقهسی، هابئله معلومات دایرهسی و دهیرلری بو آلدیغی سونوجا اثر قویا بیلر. ادبیات ساحهسی ریاضیات و ایدمانلا فرقلهنیر. بورادا یاریش یوخدور کی بیر داور ایکی قهرمانین غلبه گلدیگینی بللندیرسین. یا ریاضیات دا دئییل کی 2+2 همیشه 4 اولسون. بورادا باخیش و گؤروش اؤز ائتکیسینی بوراخاجاقدیر. بوندا شوبهه یوخدور.
گنجهلی نیظامی ایله قارامانلی نیظامی آراسیندا 200 ایل فاصله واردیر. گنجهلی سلجوقلار زمانی آذربایجاندا یاشامیش و تاریخی اولایلار اونون شعرینی باشقالاریندان فرقلندیره بیلر. قارامانلی نیظامی 200 ایل سونرا یاشاییب، گرمیان سارایی ایله باغلی اولموش و 29 یاشیندا دونیاسینی دهییشمیشدیر. بیر حالداکی گنجهلی نیظامی قوجالیغینا قدهر سارایین حؤرمتینی قازانمیش، آذربایجان و فارس ادبیاتی ایله یاخیندان یاشامیشدیر. قارامانلی فارس ادبیاتینا علاقه بسلهیهرک بیر زمان ایرانا گلمیش، بورادا طیب اوخوموش و آنادولویا دؤنموشدور. تاریخی اولایلار و جغرافیا اؤز تاثیرینی بو ایکی شاعیرین اثرلرینده قویموشدور. یاشادیقلاری محیطین کولتورو ده ائتکیسیز اولمایاجاقدیر.
ایندی دیوانا دؤندوکده تاریخی اولایلاری بیر نئچه شعرلرده گؤروروک. نرگس قصیدهسینده آذربایجان دیلینین اؤزهللیکلری، هابئله ایران و سلجوق شاهلارینین ائتکیسی دانیلماز شکیلده گؤز قاباغیندا جانلانیر. بورادا فارس ادبیاتینین دا تاثیری دانیلمازدیر. علم و سنجاق زرکش نه سببدن گؤتورهر
گر سریر چمنه اولمادی سرور نرگس.
علم و سنجاق کلمهلری گنجهلی نیظامینین فارسیجا دیوانیندا دا بوللو - بوللو ایشلنمیشدیر. بو سؤزلردن و بوتون شعردن فارس ادبیاتی و آذربایجان اییسی گلیر. آنادولو شاعیرلرینین هئچ بیرینین دیوانیندا سنجاق کلمهسی علم و بیرق معناسیندا ایشه گئتمهییبدیر.
دولدوروب چون جگریندن قدح زر نرگس
نوش ائدهر لعل لبین یادینا ساغر نرگس
بو قصیده ده چوخلو فارس ادبیاتینین اصطلاحلاری ایشه گئتمیش و گنجهلی نیظامینین سؤزلرینه داها اویغوندور. بورادا ایشه آپاریلان ترکیبلر، اصطلاحلار، دئییم طرزی آذربایجان شعرینه باغلی و فارس ادبیاتیندا دا نمونهلرینی تاپماق مومکوندور. حتا نجوم اصظلاحلاری، بنزهتمهلر تماما گنجهلی نیظامینینکیدیر. بو قصیده ده خسرو آفاق – محمدخان دان آد چکیلیر، بوتون مورخلر اونو جهان پهلوان سلجوق شاهلاریندان و امیرلریندن بیلیرلر. جهان پهلوان همان سلطاندیر کی گنجهلی نیظامی خسرو – شیرین مثنویسینی اونا پای وئرمیشدیر. پس شوبهه ائتمهدن بو قصیدهنی حقلی اولاراق گنجهلی نیظامیه باغلاماغیمیز دوزگون اولا بیلر.
باشقا بیر قصیده بو دیواندا سلطان سنجر و ملک طغرل مدحینده یازیلمیشدیر. بللیدیر کی بو سلطانلار ایران سلجوقلاری اولموش و قارامانلی اوچون تانیش بیر سیما دئییللر. هابئله بو شاهلارلا قارامانلی آراسیندا فاصلهنی نئجه دولدورماق اولار؟ شوبهه قالمیر کی بو قصیده گنجهلی نیظامیه عایید اولمالیدیر. بو قصیده ده بو بیته دیقت بویورون:
بو سنجر ایله طغرل وصفینی، ای نیظامی،
جیزسان، مراد ائدهرسن شاه قاپیسینا دوغرول.
بو قصیده ده قافیه چوخ اؤنملیدیر و حتا بونو دا اثبات ائتمک اولار کی بو قصیده هئچ عنوانلا چئویرمه ده دئییلدیر. بیر سیرا عالیم و ادیبلر بونو ایدعا ائدیرلر کی بو دیوان گنجهلی نیظامینین اولورسا دا، سونرالار تورکجهیه چئوریلمیشدیر و اصلی فارسیجا اولموشدور. آنجاق بو قصیدهنین قافیه بحثینه گیریشیرسک، اثبات ائتمک چتین دئییلدیر کی بو شعر چئورمه اولا بیلمز. باشقا شعرلره ترجمه یا چئویرمه عنوانی وئریلسه ده، بو قصیده اونلاردان استثنا ساییلیر. بو بیت اؤزو بو ادعایا شاهیددیر. سلطان سنجر و سلطان طغرل دا گنجهلی نیظامینین معاصرلریدیرلر و قارامانلییا هئچ باغلیلیغی یوخدور.
باشقا قصیده سلطان جمالین مدحیندهدیر. بو قصیده بئله باشلیر:
شکر کیم سلطان گردون، حشمت انجم حشم،
عز ایله باسدی بساط سلطنت اوزره قدم.
روم بهرام ایله یونان تختینی فتح ائیلهییب،
قصر کیخسرودا دارا کیمی توتدو جام جم...
راحه الصدور و آیه الصدور کتابیندا بئله گؤستهریر کی جمالالدین آی بیگ، همدان امیرلریندن اولاراق، قیزیل ارسلانین اوغلو طغرلون وزیری ایمیش. بئلهلیکله قارامانلی چاغیندان 200 ایل اؤنجهیه باغلیدیرلار. بوندان علاوه، دیل و آدلاری چکیلن اسطورهوی ایران شاهلارینین آدلاری گنجهلی نیظامینین دیل و تاریخینه داها اویغوندور. بو قصیده ده آدلاری چکیلن اسطوره شاهلارینا بیر باخین:
آفرینلر ائیلرلر ایدی گؤرسهلردی ذرهنی
اردشیر و رستم و پورشنگ و گست هم.
و:
ارمهیه قدرین الینی اؤپمهیه دست خیال
گر دوققوز کرسینون افلاکین قویا تخته قدم.
بو بیت فارس شاعیرلری طرفیندن چوخ ایشلنمیشدیر. ظهیر فاریابی بئله دئییر:
نه کرسی فلک اندیشه خواهد زیر پای
تا بوسه بر رکاب قیزیل ارسلان زند.
بئله قصیدهلر گنجهلی نیظامینین دورونه عایید اولان مدحیهلرده و فارس شعرینده داها چوخ واردیر. بو قصیده گنجهلی نیظامینین اثری اولدوغونا شوبهه ائتمیریک.
باشقا قصیده بئله باشلیر:
خسرو ملک مروت، داور عالم پناه،
آفتاب اوج دولت، سایه لطف اله...
بو قصیدهنین آردیجا بئله اوخویوروق:
نئجه کیم فراش چاپین شیوهی لیل و نهار
گه دوشویه فرش عنبر، گه توتا چتر سیاه...
بو قصیده ده "چتر سیاه" اصطلاحی گنجهلی نیظامی زامانیندا عباسی خلیفهلرینه عایددیر. نیظامی فارسی شعرینده ده بئله گتیریر:
"سبز بر تن و چتر سیاه بر سر".
بئلهلیکله بو قصیده ده قارامانلییا هئچ باغلیلیغی اولا بیلمز.
آشاغیداکی غزللره باخالیم. بو غزل چوخ گؤزل، آخیجیدیر:
یوزونه اهل نظر جنت اعلی دئدیلر
چنه نه پرتو انوار تجلی دئدیلر.
زاهدین یوزونه باخمادیغینی ائشیدجک
پرتو شمس نهدیر، دیده اعمی دئدیلر.
بو شعری ائل اوغلو قارامانلیدان بیلمیشدیر. او، قافیهلری بئله اوخوموشدور:
معلی دئدیلر/ طفیلی دئدیلر / معنی دئدیلر / حوری دئدیلر و نهایت، سون بیتی ده بئله اوخوموشدور: شیخی دئدیلر. و بئله دوشونموشدور کی بو قارامانلینین اولاراق، اؤزونو شاعیر شیخی ایله مقایسه ائدیب و اؤزونو شیخی کیمی بؤیوک بیر شاعیر بیلیر. بیر حالداکی بیز بو شعری دوزگون اوخویورساق، گرهک بئله اوخویاق:
معلا دئدیلر / طفیلا دئدیلر / معنا دئدیلر / حورا دئدیلر و سون بیت ده " شیخا دئدیلر" کیمی اوخونمالیدیر. ایندی سون بیتی کامیل صورتده اوخویالیم:
ای نیظامی، گؤرجک نظمینی ارباب نظر
یاراشار سنه مرید اولماغا شیخی دئدیلر.
یانی ای شیخ سنه مرید اولماغا یاراشیرسان. بئلهلیکله شیخی شاعیره هئچ بیر نسبتی یوخدور. بئله اولورسا، بو غزل گنجهلی نظامینین اولدوغو شوبههسیز اولور. چونکی قارامانلی تکجه 29 ایل یاشامیش و 29 یاشلی بیر مقلد شاعیره شیخ دئمک اولماز. و یا 29 یاشیندا اؤلن بیر شاعیر شیخ رتبهسینه چاتماسی داها چتیندیر.
باشقا بیر غزله نظر سالالیم:
مژده ای خاطر پژمرده کی دلبر گلهسر
جان سارایینا امیر اولماغا سرور گلهسر.
یئنه دیل بولبولو باشلادی فغان ائیلهمهیه
مگر اول سرو، گل اندام، سوسنبر گلهسر؟!...
بو غزل گنجهلی نیظامینین باشقا غزللرینی یادا سالیر:
هر گئجهم اولدو کدر، غصه، فلاکت سنسیز. . .
ویا : گئجه خلوتده بیزه سئوگیلی یار گلمیش ایدی . . .
و باشقا غزللر. آنجاق بیر سیرا غزللر بوگون نیظامینین اولاراق تورکجهیه چئویرمهدیرلر. بو ترجمهلر ده او قدهر گؤزلدیرلر کی اوخوجو تورکجهسینی اصلی فارسیجادان داها آرتیق بگهنیر و اورهیینه یاتیر. بونون نه دنی ده اونلارین دیلماجیندان علاوه، شعرین اصالتینده و شاعیرین آنادیلینده اولدوغودور. شاعیر اؤزو ده بو شعری آنادیلینده یوخ، بلکه باشقا دیله ترجمه ائتمیشدیر. ایندی اؤز اصلینه قاییدیر. دیواندا بیر سیرا ملمعلر ده واردیر، یانی ایکی دیلده شعرلر واردیر. بو شعرلر نظامینین اؤزه للیکلریندندیر.
باشقا غزلین باشلانیشی بئلهدیر:
دلبر گؤتوردو چونکی یوزوندن نقابینی
چرخین گؤتوردو چرخه مه و آفتابینی.
بو غزلین سون بیتی بئلهدیر:
کویونده کئچدی هجریله عمری نظامینین
جنت ایچینده چکدی جهنم عذابینی.
بو بیت گنجهلی نیظامینین فارسیجا دیوانیندا بیر نئچه غزلده گلمیشدیر؛ بئلهلیکله اونون شعری اولدوغوندا شوبهه ائتمک دوز دئییلدیر.
بو دیوانین ترجمه اولدوغو دا باشقا بیر نظریه اولا بیلر. یانی گنجهلی نیظامی بونلاری فارسیجا سؤیلهمیش و بیر باشقا شاعیر، بلکی ده قارامانلی نظامی اونلاری فارسیجادان تورکجهیه چئویرمیشدیر. بورادا دئمک اولار کی فارسیجا دیوانیندا بو شعرلر عینی صورتده یوخدورلار. آمما مضمون یاخینلیغی داها آرتیقدیر. بونلار ترجمه اولسالار دا، دهیرلیدیر؛ چونکی بوتون گؤزهللیگی ساخلانیلمیشدیر و اؤزهلیکلری ده آرادان قالدیریلمامیشدیر. بونلاردا نظامینین روحو دویولور. حتا بونلار ترجمه اولسالار دا، دیوانین دهیری آزالماییر، بلکه گؤستهریر کی بو عنعنه – تورکجه شعر و غزل یوزایللر بویو داوام تاپمیش و دیلیمیزین زنگینلیگینه سبب اولموشدور.
بئلهلیکله گنجهلی نیظامینین تورکجه دیوانینین داها بوندان دا زنگین اولدوغونا اینانیریق و گلهجکده باشقا دیوانلارین تاپیلماسینی گؤزلهییریک. |