بزه‌نیب- دوزه‌نمک چوخ قدیم زامانلاردان، اؤزللیکله ده اینسانلارین داوا- درمانلا تانیش اولدوقلاریندان بری قادین- ارککلر آراسیندا یایقین ایمیش. اونلار بؤیوک ماراق و اؤزن ایله اؤزلرینی گؤزل گؤسترمک اوچون چالیشارمیشلار.
آراشدیرمالار، تاریخ اؤنجه‌سی (ماقبل تاریخ) دؤورونده ده ارکک- قادینلارین اؤز گؤرونوملرینی داها دا گؤزل لشدیرمه‌یه ماراقلی اولدوقلارینی گؤستریر. بیر میلت یا بیر کولتورون ایچینده گؤزل و چکیجی گؤرونمک اوچون بزه‌نمه یؤنتملری و ایستیفاده اولونان بزک وسیله‌لری باشقا ملت و کولتورلرده بیه‌نیلمه‌ییب، حتتا رد ائدیله بیلر، آنجاق عمومیتده، اینسانلار گئییم طرزلرینده، ساچ باخیملاری و بزک- دوزک‌لرینده ده‌ییشیکلیک یاراتماقدان خوشلانارلار.
بزه‌یین باشلانیش تاریخی، عموما اسکی میصیره دایانماقدادیر. اونلار مذهبی مراسملری اوچون عطرلر و بزک اورونلریندن (مواد آرایشی) ایستیفاده ائدرمیشلر. دریلری یومشاق قالیب گؤزل قوخوسون دئیه اؤزل حاماملار ائدر، تمیزلیکلرینه دیقت گؤستررمیشلر. حامامدان سونرا یئنه عطیرلی و یاغلی اورونلر یاخارمیشلار بدنلرینه.
آینا- داراق بوتون قادین- ارککلرین ماراق گؤستردیکلری ایلک بزک ملزه مه‌سی ساییلماقدادیر. کلئوپاترا- میصیرین ملکه‌سی- بزک اورونلری و عطیرلری بؤیوک سئوگی ایله ساچی، اوزو و دریسی اوچون ایستیفاده ائدرمیش.
بیز آتا- بابالاریمیزین چاغیندان بو گونه کیمی مُد و گؤزللیک ساحه‌سینده یارانان ده‌ییشیملر و گلیشیملری آراشدیرارساق بلکه بو مؤوضوعلاردا گئنیش بیر اوفوق گؤزوموز اؤنونده آچیلا بیلسین.
اجدادیمیزدان بیزه چاتان اثرلر و قالینتیلارا گؤره، چوخ اسکی زامانلاردان بری ساچ، دری و دیرناق بویاماق اوچون چئشیدلی بویالار قوللانیلارمیش، حتی خال دؤیدورمه ده چوخ قدیمدن مرسوم ایمیش.
بویاق و بزک اورونلری آغاجلارین کؤکوندن، یارپاغیندان، عموما بیتکی سل (گیاهی) و معدنی ماده‌لردن اله گلیردی. میثال اوچون اسکی میصیرلی‌لر سورمه‌یه بنزر کوهل آدیندا بیر توُزو گؤزلری‌نین داها ایری و پارلاق گؤروکمه‌سی اوچون یاخارمیشلار. لامپانین هیسینی (دوده‌سینی) قاشا یاخارمیشلار و یاناقلارینا آللیق دوزه‌لتمک اوچون دمیر اکسیدیندن یارارلانارمیشلار.
یونانلیلار 460-نجی میلادی ایلیندن بؤیوک ماراقلا عطیرلر و بزک اورونلری دوزه‌لدیب دینی مراسیملرده، یا شخصی ایستیفاده اوچون، بعضا ایسه درمان اولاراق ایستیفاده ائدردیلر. یونانلی قادینلار اوزلرینی بزه‌مک اوچون «وئرمیلیون» آدلانان بیر اوروندن ایستیفاده ائدرمیشلر. آچیق قیرمیزی رنگی اولان بو ماده جیوه دوزلاری‌نین قاریشیمیندان اله گلردی.
روملو قادینلار داها آغ گؤرونسون لر دئیه، اؤزلرینه گج ایله قورقوشوم قاریشیقلی بیر ماده سوررمیشلر. اوسته‌لیک بیتکی سل(گیاهی) بویالارلا دوداق و یاناقلارینی قیرمیزی بویاردیلار. اونلار سوت، مکه و اون قاریشیمیندان ماسکلار دوزه‌لدیب اونا کره یاغی دا قاتاردیلار.
روملولار دا یونانلیلار و میصیرلی‌لر کیمی تمیزلییی و حامام ائتمه‌یی سئویب منیمسه‌میشدیلر. قادینلار حامام ائدرکن سوت ایستیفاده ائدرمیشلر. روملولارین حاماملاری گئنئللیکله عمومی حامام اولاردی، قادین ارکک بؤلوملری ده آیری- آیری اولاردی. روملو ارککلر ده دریلری‌نین یومشاق قالیب خوش قوخوماسی اوچون یویوندوقدان سونرا عطیرلر و عطیرلی یاغلاردان ایستیفاده ائدرمیشلر. یونانلیلار تمیزلیک، باخیملی‌لیق، ساچ، دیرناق و دری گؤزللیگینه گؤره بیر چوخ شعرلر قوشموشلار. گؤزللیک مؤوضوعلو بیر چوخ رسیملر، گؤزللیگین اؤنمسه‌نمه‌سی‌نین قانیتی ساییلیر.
آسیالیلار، اؤزللیکله ده چینلی‌لر ساغلاملیق و باخیملی‌لیقلا باغلی، چوخ قدیم بیر تاریخه اییه‌دیرلر. خصوصیله ده بزک اورونلرینه و چئشدلی گئییملر قوللانما ایمکان صاحیبی اولانلار بو مؤوضوعا بیر هنر کیمی یاناشمیشلار همیشه. ژاپوندا گیشالارین بزه‌نمه‌سی گؤزقاماشدیریجی اولاردی و هله ده اولدوقجا ده‌یرلی بیر هنر ساییلماقدادیر.
تاریخی گوسترگه‌لره (شواهد تاریخی) گؤره ایرانلی‌لار دا باخیملی‌لیغی اؤنمسه‌ییب ساچ، اوز، و گئییم دبلرینی تعقیب ائدرمیشلر.
آفریقالی‌لار ساچ و گئییم تاساریمیندا (طراحی مو و لباس) اؤزل ده‌ییشیکلیک‌لر یاراتدیلار. اونلار اطرافلاریندا اولان بیتکیلر و خام ماده‌لردن چئشیدلی داوا- درمان‌لار دوزه‌لدیردیلر. اوزلرینی بزه‌مک اوچون ده بیر چوخ بویالاردان یارارلانیردیلار. اونلارین تؤره تدیکلری بعضی ساچ و گئییم مدل‌لری هله ده دب دیر.
اورتا چاغدا بویاما ماده‌لری اکثریتده یاناق و دوداقلارا سورولوردو. گؤزلر ایسه یالنیز سورمه ایله بزه‌نیلیردی. بزک ماده‌لری ایله داوا- درمان‌لار بیری- بیریندن آیریلمیردی. آنجاق 16-نجی یوزایلین سونلاریندان آیری- آیری یؤنلرده گلیشمه‌یه باشلادیلار. بو دؤور، کلاسیک و رونسانس دؤورلری آراسینداایدی. بو چاغدا اینسانلارین یاشام، دوشونوش و اجتماعی داورانیش طرزینده مذهبین بؤیوک رولو واریمیش. حامام ائدیب یویونماق مرسوم دئییلدی، آنجاق بولان- سولان عطیرلرله گؤزل قوخویان ماده‌لر ایشله‌نیلیرمیش.
رونسانس دؤوروندن قالان کلاسیک رسیملر و یازیلارین آراشدیرماسی، باخیملی و یاراشیقلی گؤرونوملو اولماغین او چاغین اینسانلاری اوچون نئجه ده اؤنملی اولدوغونو گؤستریر. او چاغین غیرعادی مدلاریندان بیری ایسه، قاشلارین و آلیندا ساچ بیتن یئرین توکلری‌نین قیرخیلماسی ایدی. او زامان بئله دوشونوردولر کی، قاش قیرخیلاندا قادینین اوزونون گؤرونتوسو داها عاغیللی، دوشونجه‌لی و ذکالی نظره گلیر.
بیرینجی الیزابت زامانیندا (1556دان 1603 میلادی ایله کیمی) اوز ماسکلاری دب اولدو. بو دؤورده یومورتا قابیغی‌نین توزوندان، آغ زه‌ی (زاج سفید)، بوراکس، بادام، خشخاش توخومو، سوت، شراب، کره یاغی، میوه و گؤی-گؤیرنتی‌لردن اولوشان ماسکلار دوزه‌لینیب قوللانیلیردی. یاناقلار‌لا دوداقلار بویانیب بزه‌نیردی آنجاق گؤز بزه‌یی چوخ رنگسیز و گؤزه چارپماز ایدی.
بیرینجی ملکه الیزابت
فرانسانین ملکه‌سی، ماری آنتوانت (1775-دن 1793 میلادی ایله کیمی) و فرانسانین بیر چوخ وارلی قادینلاری چییه‌لک و سوت ایچینده یویونارمیشلار. دوداقلاری ایله یاناقلارینی توند چؤهره‌ای یا دا نارینجی بویاردیلار. قاشلارا فورم وئرردیلر آنجاق گؤزلر آبارتیلی بزه‌نمزدی. اوزه ایسه خوش قوخولو توزلار سورتردیلر. بو دؤور آشیری بزه‌نمک دؤورو آدلانیر.
ماری آنتوانت
انگیلیز ملکه‌سی (ویکتوریا) دؤورونده اوز بزه‌یی اؤز چکیجی‌لیگینی ایتیردی. قادینلار اولدوقجا ساده و بویاسیز ایدیلر و دئییلنلره گؤره قادینلار یاناقلارینی قیرتماقلا، دوداقلارینی ایسه دیشلمکله قیزاردارمیشلار. بو دؤورده بال، یومورتا، سوت، میوه و گؤی- گؤیرنتی‌لر قاریشیمیندان ماسکلار دوزه‌لدیب اوزه یاخارمیشلار. بو دؤوران بزک تاریخی‌نین ان چتین و ان قیسیتلاییجی (محدود کننده) سوره‌سی ساییلماقدادیر.
ملکه ویکتوریا
اوروپالی قادینلارین گئییم و بزک بیچیمینی ایلک دفعه اولاراق 1900-نجو ایلده «تاج‌السلطنه»، ناصرالدین شاهین قیزی دربارا گتیردی. او اؤز زمانه‌سی‌نین آیدین قیزلاریندان و قاجار دؤولتی‌نی تنقید ائدنلردن بیری ایدی. او چاغدا غربی اؤلکه‌لرین بزک اورونلرینه ال چاتما ایمکانی اولدوقجا قیسیتلی ایدی. سونرالار ایران‌لا آوروپانین تیجاری ایرتیباطلاری گلیشدیکجه، و ایرانلیلارین آوروپایا گئت-گلی چوخالدیقجا غرب اؤلکه‌لری‌نین بزک-دوزک طرزی و اورونلرینی قوللانماق بیزیم ده اؤلکه ده دب اولدو حتی غرب اؤلکه‌لریندن ده داها آرتیق یایقینلاشدی. آرتیق طبیعی ماده‌لردن بزنمک اوچون دئییل، یالنیزجا داوا درمان کیمی ایستیفاده اولونور.
ایرانین یاخین کئچمیشینده بزکله ایلگیلی «یئددی قلم» دئییمی سورکلی ائشیدیلیر. دئییلنلره گؤره بو عیبارت ایلک دفعه «سمک عیار» کتابیندا (1) گتیریلیبدیر و یئددی قلمدن منظور قادینلارین بزه‌ک ملزمه‌لری‌‌نین اجزاسیدیر. بو عیبارت بو گون آبارتیلی بزه‌نمیش اولان بیریسینه کنایه اولاراق دئییلسه ده گئرچکده بونلاردان عیبارتدیر:
1- سورمه (گؤزه و بعضا قاشا یاخیلان یاغلی توزدور. بو توز فیندیق و بادامی اؤزل بیچیمله یاندیرماقدان اله گلر.)
2- حنا (ساچی، دیرناغی،ال و آیاغی بویاماق اوچون قوللاناردیلار. دری و ساچین ساغلاملیغیندا دا مؤثر بیر ماده ساییلیر.)
3- کیرشان (اوزو آغارتماق اوچون بیر ده اوزه ساپ سالمادان اؤنجه یاخارمیشلار.)
4- انلیک (قیرمیزی توز ایدی یاناقلارا آللیق اولاراق یاخارمیشلار)
5- وسمه (یا نیل) ( قاشلاری قارالدیب توم گؤرستمک اوچون یاخارمیشلار)
6- زرک (آلتون رنگده توز ایدی، پارلاق گؤروشسون دئیه، دری‌یه و ساچا یاخارمیشلار.)
7- خال
«تاریخ راوندی»-ده قادینلارین بزه‌یی قونوسوندا بئله یازیلیبدیر: "ال و آیاقلارین بویانماسی حنا ایله، اوزون بویانماسی سورمه، وسمه (یا نیل)، کیرشان (سفیداب)، انلیک (سرخاب) و مین باشقا شئی کی قادینی گؤزللـشدیرر..."
قاجار زامانیندا، ناصرالدین شاهین هله فرنگستانا گئتمه‌دیگی و دربار قادینلاری‌نین غرب گئییمی و بزه‌یی ایله تانیش اولمادیغی چاغدا، حرمسرا قادینلاری ساچلاری و اوزلری‌نین بزک- دوزه‌یی اوچون دوغال شئیلردن ایستیفاده ائدرمیشلر: حنا، هماتیت توزو، سورمه، خیاردان دوزه‌لینن لوسیونلار... حتی بعضا بویونلاری و یا قاشلاری‌نین اورتاسینا خال دؤیدوررمیشلر.(2)
اندرونی‌نین قادینلارینی گؤرن «دوستعلی معیرالممالک»، فتحعلیشاه دؤورونون آدلیم رجالیندان، بئله دئییر: "قادینلار ساچلارینی چین- چین و حلقه- حلقه ائله‌ییب، لعاب و به‌دانا ایله آلینلارینا یاپیشدیریردیلار. وسمه یا دا حنا رنگی ایله ائنلی قاشلار یاخیب بعضا ده ایکی قاش اورتاسینا بالاجا خال قویوردولار. گؤزلره سورمه یاخیب اوزلرینه ده انلیک- کیرشان سورتوردولر..."(3)
او توپلوم ایچینده مودلارین دب اولماسینا گؤره بئله یازیر: "...او زامانلار دب اولان مودلار اندروندان چیخاردی. شهرده‌کی قادینلار همیشه اورایا گؤز تیکردیلرکی، گؤرسونلر اورداکیلار نه ائدیر بونلار دا اونلار کیمی ائتسینلر...(4)
1920-نجی ایللرده بزک اورونلری تولید ائله‌ین کرخانالاریندا بیر دئوریم یاراندی و گؤز بزه‌یی اوچون چئشیدلی بویالار، یاناق اوچون آللیق‌لار و دوداغا دا جوره به جوره روژلار اوره‌تیلدی. اوز دریسی باخیمی اوچون چئشید- چئشید کرملر و لوسیونلار، اونونلا بیرلیکده شامپولارلا ساچ یوموشادیجی و ساچ گوجلندیریجی کرملر بازارا گلدی.
1950 و 1960 ایللرینده اوروپا مودلاری اؤلکه‌لرین چوخونو قاپسادی؛ لوسیونلار،کرملر، بزک اورونلری، دری تمیزله‌ییجی‌لر بازارلارا آخین ائتدی. ائنلی قاشلار مود اولدو، گؤز اوستو جیزگیسی داها ائنلی و داها گؤزه چارپان اولدو، یاناق و دوداقلاردا ایسه یومشاق آللیق واریدی.
1970-نجی ایللردن بزک اورونلری کرخانالاری گئجه و گوندوز بزه‌یی اوچون فرقلی بویالار، ساچ و دری باخیمی، ساغلاملیغی و گؤزللیگی اوچون بیر چوخ بزک اورونلرینی بازارا آغناتدیلار، قادینلار ایسه گونو گوندن داها آرتیق بو اورونلرله ایلگیلنمه‌یه باشلادیلار.
قایناق‌لار:
۱- محمدیان نمینی، مژگان،هفت قلم آرایش لوازم آرایش ایرانیان، مجله‌ی کتاب ماه هنر، خرداد و تیر ۱۳۸۱،شماره‌ی ۳۳.
۲- صفرزایی، سامان، دختر ناصرالدین شاه پیشگام تغییر لباس زنان قاجار شد، سایت تاریخ‌ایرانی.
۳- آزاد، حسن (۱۳۵۷)،پشت پرده‌های حرمسرا، انتشارات دیبا، ص ۳۹۵.
۴- همان |