خواجه احمد فقیه

آذربایجان تورک ادبیاتی تاریخینده ایلکین شاعیرلردن بیریسی خواجه احمد فقیه دیر. خواجه احمد مولانا جلال الدین محمد بلخی – مولوی نین آتاسی سلطان العلما بهاءالدین ولد(اؤلوم تاریخی 609ه / 1231 م)ین ان یاخین دوستودور. فقیه آذربایجان ادبیاتیندا ایلکین عارفلردن ساییلیر. او عرفان عالمینده تانینمیش بیر عارف شاعیردیر. تورک ادبیاتی نین ان بؤیوک عارفی خواجه احمد یسوی­دیر کی پیر ترکستان دئییله­رک دونیادا شهرت قازانمیشدیر. اونون آدی بوتون فارس، عرب و تورک قایناقلاریندا حؤرمتله گئدیر. خواجه احمد فقیه ده یسوی­نین خلفلریندن تانینیر. او، بیر زامان یسوی­نین نائبی اولاراق، یسویه طریقتی­نین باشیندا اوتورموش و مریدلری تربیه ائتمه­یه چالیشمیشدیر. آنجاق عرفان عالمینده یاراتدیغی اثرلرله همیشه­لیک و ابدی سیمالاردان ساییلماغا حقلی­دیر.

   خواجه احمد فقیه حاققیندا الیمیزده اولان معلومات چوخ آزدیر. مناقب­العارفین اثرینده احمد افلاکی[1]خواجه احمد فقیه حاققیندا قیسسا معلومات وئریر. پروفسور محمدفواد کؤپرولو ده بو ساحه ده معلومات وئرمه­یه چالیشیر[2]و تحسین یازیچی باشقا اثری اولان "عارفلر منقبه سی" اثرینده بو باره ده یاخشی معلومات وئریر.[3] بیر سیرا عالیملر اونون اؤلوم تاریخینی 599 ه یازمیشلار. بیزجه بو تاریخ گونش ایلی ایله دوزگون اولا بیلر، چونکی سلطان العلما بهاءالدین ولد - مولوی­نین آتاسی 609 جو ایلده دونیادان کؤچموش اولان زامان، هله خواجه فقیه دیری ایمیش. بئله­لیکله اونون اؤلوم تاریخی قمری ایلی ایله دئییلمیشدیر. بو تاریخ دوغرو اولورسا، اونون اولوم تاریخی -6جی عصرین ایلک یاریسیندا اولمالیدیر. چونکی الیمیزده اولان معلومات گؤسته­ریر کی فقیه مکتب قوروب و چوخلو شاگرلرینه درس وئرمه­یه باشلامیش و مولوی ده اونون درس کلاسلاریندا ایشتراک ائدیرمیش. حتا ادیبلر مولوی­نین سیماسیندا نبوغونون وارلیغینی، خواجه فقیه بیلمیش و آتاسینا اوندان داها موغایات اولدوغونو ایسته­میشدیر. یئنه ده عالیملرین آراشدیرمالارینا سیغیناراق بیلیریک کی فقیه عمرونون سون ایللرینده عرفان عالمینده غرق اولاراق، مکتبینی ده باغلامیش و اؤز طریقتینی یایماق اوچون شهردن ائشیگه چیخمیشدیر. روایتلره گؤره اونا الهام باغیشلانمیش و غیب­دن خبرلر آلیرمیش. اونا گؤره داها اوندان بیرخبرگلمیر و غیب اولور. بئله­لیکله خالق اونون اؤلوموندن خبرسیز قالیر. بوگون آنادولودا اونون اثرلرینی خانقاهلاردا مولویلر و بکتاشیلر اوخویاراق، فقیهی بو مکتبلردن سانیرلار و حؤرمتله اونا یاناشیرلار.

   خواجه احمد فقیه، خراساندان گلن شاعیرلر آراسیندا (بهاءالدین ولد، باباالیاس، خواجه دهانی، مولوی و . . .) اولموش و بیر زامان آذربایجاندان آنادولویا کؤچموش و نهایت ده اورادا دونیاسینی ده­ییشمیشدیر. آنجاق دیل باخیمینمدان بوتون ادیب­لر، فقیهین دیلینی آذری تورکجه­سی بیلمیشلر و اونون شاه اثری اولان چرخ نامه­نی آذربایجان ادبیاتی­نین ایلک مثنویلریندن ساییرلار.

   خواجه احمد فقیه بیر الهی شاعیر کیمی تانینیر. او، اینسانلاری اویاتماغا چالیشیر. اینسانلاردان سورغولار  ائده­رک اونلاری اؤزلرینه گلمه­یه چالیشیر. او بئله سوروشور:

بیلورمیسن نئچون گلدین جهانا

سنی قوللوق اوچون یاراتدی سلطان.

بو دونیایا نئچون برک یاپوشورسان؟

سنی اوندان قوپارور چرخ دوران.

   سلجوقلار سولاله­سی تورک اولاراق حکومت ایشی اوستونه گلدیکده، اؤز آنا دیللرینه قارشی، فارس دیلینه اؤنم بسله­ییرلر. بونون ترسینه، قاراخانلیلار تکجه آنا دیللرینی قورویوب ساخلادیلار و بوتون عالیملری، شاعیرلری اؤز آنا دیللرینده یازماغا تشویق ائتدیلر. آنجاق بو حرکت ایراندا دا اؤز ائتکیسینی بوراخدی. اورتا آسیادان آخیب گلن عالیملر اؤزلریله برابر آنادیللرینده یازیب یاراتماغی دا اؤز آنا تورپاقلاریندان ایسلام دونیاسی­نین خلافت مرکزی و باشکندی اولان بغدادا قده­ر یایدیلار. قاراخانلیلار خراساندا اولاراق، سلجوقلار دا آذربایجاندا و آنادولودا حکومت سوروردولر. سلجوقلار فارس ادبیاتینی یایسالار دا، خلق ایچینده تورک دیلی و ادبیاتی جانلانیردی. آغیز ادبیاتی تورک دیلینده گلیشیردی. اوزانلاردان علاوه، درویشلر – تورک صوفیلری دینی حیکایه­لری و شعرلری سؤیله­یه­رک، خلق کوتله­لری آراسیندا تورک دیلی و مدنیتینی یاییردیلار. یسویه درویشلری شهرلری گزه­رک شعر اوخویوب، دینی روایتلر سؤیلوردولر. بو حرکتلر سبب اولور تورک ادبیاتی، کلاسیک شعره ده ائتکی بوراخیب، مولوی، سلطان ولد، یونس امره، شیاط حمزه و باشقالاری دا تورک شعرینه ماراق بسله­ییب، تورکجه دیوانلار یاردالار. تکجه آنادولودا یوخ، بلکه خراساندان باش آلیب آذربایجانا گلن شاعیرلر او جمله دن حسن اوغلو، خواجه دهانی، علی خوارزمی، باباالیاس و باشقالاری دا تورکجه دیوان یازیرلار. همین یوزایلده آذربایجانین باشقا شاعیری یوسف مداح دا اؤز اثرلرینی تورکجه یازماغا جان آتیر.

   خواجه احمد فقیه حاققیندا چالیشانلار، اونون فارس و عرب ادبیاتینا درین تانیشلیغینی یازیرلار. هابئله هند و یونان فلسفه­سینده صاحب نظر اولدوغونو دئمه­یی اونودمورلار. خواجه احمد فقیه ده­یرلی بیر منظومه­نین یارادانی­دیر و بو منظومه چرخنامه اولاراق بیر عرفانی اثردیر. بو اثر 100 بیتدن آرتیق اولماسا دا، عرفان اثرلری آراسیندا تانینمیش و ده­یرلی بیر اثر ساییلیر. بورادا اخلاق، تعلیمی و صوفیانه فیکیرلر واردیر. او، شعرینی بئله باشلاییر:

ائشیت ایندی بو احوالی آ قارداش

چون امت دور بیری – بیرینه اخوان.

و مثنویسینی سؤیله مه یه چالیشیر. او، خالقی دوزگون یولا و تانری یولونا چاغیریر. اینسانلاری بیر – بیرینه قارداش بیله رک، دوستلوغا، صداقته، یاخشیلیغا دعوت ائدیر. قیامت گونونو و میزان قورولدوغونو بئله یازیر:

گتيريب تارتالار خيرينله شررين،

حقيقت بيل، قورولار آندا ميزان

اگر خـيريـن آغـيـر گـلسـه اي دولـت،

يـوزون آغ اولا هـمـچـون مــاه تـابـان.                                         

اگر شرون آغير گلسه اي مسكينوار

اجاق يئرين اولور بيل كه نيران.

صراطه اوغراييساردير يولون، بيل 

قيلينجدان ايتي دئیرلر، اينجه قيلدان.

يارين آندان گئچيسرسن، يول اول دور                           

 ساقين ايندي، اي قارداش چيخما يولدان.

   چرخ نامه 100 بیتلیک بیر اثردیر، آنجاق ادبی جهتدن و عرفانی باخیمدان ده­یری داها آرتیق­دیر. بو اثر 1926جی ایلده فوادکؤپرولو طرفیندن و 1956جی ایلده منصوراوغلو طرفیندن یاییلمیشدیر. دکتر صدیق همین اثرین سئچیلمیش بؤلوملرینی 1370جی ایلده سهند درگیسینده یایمیش و بو سطیرلرین یازاری 1384جو ایلده تاریخ ادبیات آذربایجاندا کامیل صورتده چاپ ائتدیرمیشدیر[4].

   خاطیرلامالییام کی خواجه احمد فقیه­ین دونیا، اونون شور و شرری، حیات و اؤلوم حاققیندا عارفانه دوشونجه­لری اؤنملی دیر. ایندی بیر نئچه سطری برابر اوخویالیم[5]:

  دريغا چرخين أليندن هزاران                                                                               

 كه قيلميشدير معطل بونجا كاران.

 ائشيد ايندي بواحوالي آقارداش

 چون امّت دور بيري بيرينه اخوان.

 ياووز سانمايا قارداش قارداشينا

حقيقت­دير بوسؤزوم منه اينان.

ائشيتدين ايسه سؤزومه قولاق دوت

گئده­رمه گيل سؤزومو قولاغيندان.

بيلورمي سن نئچون گلدين جهانا

قوللوق ايچون ياراتدي سلطان.

سنه نعمت وئريبدير بي نهايت

خصوصاً كيم قيلوبدور اهل ايمان.

فقیه اینسانلاری دوزگون یولا چاغیرماغا چالیشیر و دیل نصیحته آچیب، بیر آغ ساققال کیمی اینسانلارا اؤیود وئریر:

نصيحت توتارايسه، دينله سؤزوم

هنرين وارايسه گل اوشدا ميدان.

سنه بير قاچ اؤ­یودلر وئره­ييم من

كه هر بيريسي درّ اولا يا مرجان.

اؤیودوم بو: گنه­دن توبه ائيله                                   

كه ايمان قصدين ائيلر بيل كه شيطان.

شاعیر اینسانلاری غفلتدن اویانماغا چاغیریر و کروانین کؤچمه­سینی خاطیرلاییر:

گؤزون آچ غفلت ايچره ياتما اي دوست                          

كه كؤچمگه اؤتوبدور يوزو كروان. 

نئجه بير ياتاسان غفلتده اي يار                              

اجل ائرمزدن اؤندن ايندي اويان.

نظر قيل عالمه حاليني آنلا

ياراغا مشغول اول سن اي مسلمان.

فقیه اوره­یی یانان بیر صوفی و طریقت پیری کیمی، اینسانلارین مغرور اولمالارینی، یوکسلمک اوچون مانع بیلیر، اونلاری اجل اوخونا حاضیر اولدوقلارینی ایسته­ییر:

نه مغرورسان جهانين لذتينه

نئجه بير يورويه­سن شاد و خندان.

قضا يايي اجل اوخلارين آتار

سنه داخي دوخونوسار اول اوخدان.

اول اوخون زخمينه كيمسنه دورماز

گؤرور اولماز وئرور جانيني قوربان.

یئنه اؤیود وئریر کی بو دونیایا اویماییب، وفا اوممایین:

وفا اومما بو دونيادان آخانيم

اونونلا قيلماغيل سن عهدو پيمان.

سني آلار بو دونيا بي­خبرسن

سؤزوم ائشيد اؤیودوم دوت توپ ألدن.

او، تانرییا اینانان بؤیوک بیر طریقت پیری­دیر و انسانلاری تانرینی تانیماغا و اونا یاپیشماغا چاغیریر:

او گوني دئر قيامت بيل يقين دور

اوتان كيم سنه ناظردير يارادان.

   سؤزو چوخ اوزاتمادان، ایستردیم اوخوجولار اؤزلری بو سطیرلری خواجه احمد فقیه­ین دیلیندن اوخویوب، هم دیلیمیزین گؤزه­للیکلری گؤروب و هم بؤیوک شاعیریمیزین دیلی ایله تانیش اولسونلار. گؤره­جکسینیز کی اونون دیلی نه قده­ر ساده، آخیجی و گؤزه­لدیر؛ هابئله دیلیمیزین 700 ایل بوندان اؤنجه دورومو ایله ده تانیش اولماغا ان گؤزه­ل اؤرنکدیر:

بو دونيا لذتينه مغرور اولما،

بونفسي بسله­مه گيل همچو حيوان.

سني گر بير نفس گولدوردو دونيا                               

سون اوجي مين كزين قيلديردي افغان.

بو دونيا بيل كه سنه باقي قالماز،

اگر مولكون اولا شام و خراسان.

وفا اومما كه يوخدور هئچ وفاسي

وليكن ايشي دور هر لحظه نقصان.

اسير گه­مز بو خلقي چرخ ظالم

مجال وئرمز سوره­ر آدمي بوندان.

نه يوخسولو اسير گره­ر نه خوبايي

نه آق ساققاللو پير قورخو نه اوغلان.

گؤزون ايله نئچه گؤردون اي اوسلو

كه معصوملار قيريلميشدير وبادان.

سلاطينلر زبون اولور اجلدن

اجل ايريشمه­دن سنه نگاهان.

اجل جام شرابين چون ايچه­سن                                  

دوشه­سن آيرو قامو دوستلاروندان.

يالونوزجا ياتاسان سن ايچينده

نه بيلم شادمي اولورسان يا پريشان .

اؤلوم بير قاپودور گئچمك گركدير

برابر آندا سطان ايله چوبان.

ياراديلميش بو شربتدن داديسار

اولو گيچي دورور اول ايشده يكسان.

بو بير ايشدور كه اوغرار قامو مخلوق

بو بير درددور كه يوقدور اونا درمان.

***

آنون ايچون ياراديلدي بوعالم

آنون ايچون دوزه­لدي انس ايله جان.

آنون ايچون ياراديلدي بو يئرلر                                   

آنون ايچون بو گؤيلر اولدو سايوان.

آنا قالماييجاق بودونيا كه، بيل

سنه خود قاليسار دگيل، ياراقلان!

پس اؤلوم حق دور، البت اؤلورسن

سنه ايندي آدرويش كبر قاندان؟

تواضع ائيله بوندا خاص و عامه

كيم آندا اولماياسان زار و گريان.

اجل سايرولوغوچون كيم اريشسه

تيمار ائتمز اونا يوز مين طبيبان.

نبي زندان دئميشدير دونيا اوچون

نيته راحت اوليسار اهل زندان؟.

منابع:

1 )  م. كريمي، خواجه احمد فقيه، فجر آذربايجان، شماره‌هاي 796. 797. 16. 17. بهمن ماه 1373.

2 ) م. كريمي، برگهايي از تاريخ ادبيات آذربايجان، اميد زنجان، شماره 49، سال 1373.

3 ) دكتر علي قافقازيالي، ايران تورك ادبياتي، ارزروم، 2002.

4 ) جهانگیر قهرمانف، یوسف و زلیخا، باکی، 1991.

5 ) سیدکمال قاراعلی اوغلو، تورک ادبیاتی تاریخی، 5 جیلد، استانبول، 1973.

6) احمد افلاکی، مناقب العارفین، تحسین یازیچی، 2جلد، آنکارا، 1953.

 7)  محمدفواد کؤپرولو، آنادولو سلجوقلاری تاریخی نین یئرلی قایناقلاری، استانبول، 1943.

 8)  تحسین یازیچی، عارفلر منقبه لری، آنکارا، 1953 .

9) م. کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان، زنجان، 1384، ج 2،

[1]احمد افلاکی، مناقب العارفین، تحسین یازیچی، 2جلد، آنکارا، 1953.

[2]محمدفواد کؤپرولو، آنادولو سلجوقلاری تاریخی نین یئرلی قایناقلاری، استانبول، 1943، ص 430 الی 341.

[3] تحسین یازیچی، عارفلر منقبه لری، آنکارا، 1953، ص 438 الی 452.

[4] م. کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان، زنجان، 1384، ج 2، ص421.